Oliebollen en oliekoecken
Het oudste recept voor oliekoecken staat in de eerste versie (1667) van De verstandige kock. Van Dale (2005) geeft hiervoor de volgende definitie: Oliekoek, ronde koek, bestaande uit meel, krenten, eieren, aan stukjes gesneden appelen enz., in raapolie gebakken. Wanneer de platte oliekoek een ronde bol werd is niet bekend. Mogelijk is in Nederland in de loop van de achttiende eeuw het bakken in 'diep vet' (frituren) ontstaan, waardoor het mogelijk werd ronde bollen te bakken. Althans in De volmaakte Hollandsche keukenmeid uit 1746 worden oliekoeken gebakken in een ijzeren pot met ruim 2,5 liter raapolie, twee keer zoveel vergeleken met De verstandige kock. Zoveel is wel duidelijk dat oliekoek en oliebol lange tijd naast elkaar zijn gebruikt. Zo staat in Ter Gouw's Volksvermaak (1871, pagina 42) een liedje vermeld dat een oliekoekevrouw (Geertje met de Olykoeken) zong over haar baksels: "Zie, jonge Heer, wat zyn ze bol ....." In het artikel OLIEBOL uit 1869 in het Woordenboek der Nederlandsche Taal wordt oliebol een in olie gebakken bolvormige koek genoemd. De 'gemeenlijke' (gewoonlijke) naam is echter oliekoek. In de index van de achttiende geheel herziene druk van Aaltje - Nieuw Nederlansch kookboek uit 1893, geschreven door de directrice van de Amsterdamse huishoudschool mevrouw O.A. Corver staat oliekoek. Verwezen wordt echter naar een oliebollenrecept. Het eerste woordenboek waarin oliebol wordt genoemd is Van Moock uit 1846, in 1864 gevolgd door de eerste editie van van Dale.
Familie Werk
Van 1850 tot 1961 stilden vier generaties WERK de lekkere trek van menig kermis- en evenementenbezoeker. Naast poffertjes, wafels en beignets verkocht de familie Werk - met als laatste generatie De Gebroeders Werk en J. Werk-Huizinga - oliebollen. Worden poffertjes vooral in verband gebracht met kermis, oliebollen worden traditioneel vooral ter gelegenheid van oudejaarsavond gebakken. Mijn betovergrootvader Hendrik Werk liet oliekoekenbakker als beroep noteren tijdens de volkstelling in 1859. Later ben ik hem niet meer als zodanig tegen gekomen. Wel onder andere als wafelbakker, zoals ook zijn zoon Jan Bartus Werk zich vanaf 1910 wafelbakker noemde. Dat Jan Bartus niet alleen wafels bakte maar ook oliekoeken, blijkt uit het feit dat hij van 4 tot en met 7 mei 1899 met een oliekoekkraam de kermis in Assen bezocht. Op de in 1922 gehouden Groninger Meikermis neemt Jan Bartus een standplaats in met een oliebollenkraam, de enige keer tot 1932 dat hij zijn kraam zo noemde. Voor de laatste keer in 1931 staat een oliekoekenkraam van de firma J. Werk(-Huizinga) op de Meikermis in Groningen. Daarna wordt het begrip oliekoekenkraam definitief verruild voor oliebollenkraam.
Wat was het geheim van de familie Werk. Jan Bartus' zoon Louwrens lichtte in 1962, kort nadat hij zijn kraam had verkocht aan het Nederlands Openluchtmuseum, een wel heel klein tipje van de sluier op. "Voor de oliebollen wordt een beslag gemaakt van Russische tarwe met gist naar verhouding aangemaakt in een hoeveelheid water met melk 1 : 1, hieraan wordt toegevoegd stroop en zout". Gebakken werd in raapolie. Daar moeten we het mee doen. Het gebruik van bloem uit Russische tarwe verdient wellicht enige toelichting. Russische tarwe, of in het algemeen gesproken tarwe dat in een landklimaat wordt verbouwd, is straffer (bevat meer gluten) dan tarwe dat in een mild klimaat wordt verbouwd. Door een hoger gehalte aan gluten wordt het beslag elastischer en kan daardoor meer koolzuurbelletjes opnemen, hetgeen uiteindelijk resulteert in een luchtiger oliebol.
Piet Albers, die ruim 30 jaar de vaste kraam van De Gebroeders Werk exploiteerde, maakte zijn bollen van Amerikaans patentbloem. Over de prijzen die de familie Werk hanteerde is weinig uit overlevering bekend. De Gebroeders Werk vroegen in de jaren dertig van de vorige eeuw 25 cent per portie. Maar uit hoeveel oliebollen bestond een portie? In de jaren vijftig daarop kostten vijftien oliebollen, "altijd warm", één gulden. Zeg maar zeven cent per stuk. Gevuld met krenten of rozijnen liep de prijs op naar vijftien cent respectievelijk een kwartje. Omstreeks 1960 maakte Werk-Huizinga verschillende keren reclame met "geen 15 maar 20 oliebollen voor een gulden". December 2001, ruim 40 jaar later en vlak voor de invoering van de euro als betaalmiddel, kostte één oliebol al gauw een gulden.
Traditie
Op 1 november 2008 zijn de honderd meest genoemde Nederlandse gewoonten, gebruiken, tradities en rituelen bekend gemaakt op de opening van het Jaar van de Tradities. Oliebollen eten met Oud en Nieuw zit de Nederlanders aan het hart gebakken, want na Pakjesavond Sinterklaas, Kerstboom zetten Kerstmis en Vrijmarkt Koninginnedag staat Oliebollen Oud en Nieuw op de vierde plaats. Zowel liefhebbers van zoet als van zout hebben de door het Nederlands Centrum voor Volkscultuur gehouden internetenquête ingevuld. Een bloemlezing: Haring happen (10), Stamppot eten (12), Erwtensoep (22), Speculaas (24), Peperkoek (39), Pannenkoeken (46), Frietje met ..... (71) en Limburgse vlaai (85). Multiculturele eetgewoonten zijn in de Top 100 nauwelijks vertegenwoordigd, oer-Hollands overheerst.
Laatst bewerkt:
In de stad staat er namelijk BIJNA elke dag wel een oliebollenkraam. Moet zeggen, kwaliteit is goed genoeg voor mij
Natuurlijk met een hoop poedersuiker! Heerlijk!
Heb gister 3 zakken voor 10 euro gekocht
