DarkSoul
14 oktober 2013, 11:56
Dit topic is gemaakt naar aanleiding van een onderzoek wat ik zelf heb gedaan. Het heeft een redelijk wetenschappelijk karakter, waardoor het niet voor iedereen lekker leesbaar of begrijpelijk is. Ik raad iedereen aan om minstens de onderstaande samenvatting te lezen, wanneer je geen zin hebt het hele topic door te nemen.
Samenvatting
Kruit of sas is de basiscomponent waardoor een artikel de stempel ´vuurwerk´ mag dragen. Elk soort vuurwerk bevat ten minste één soort kruit, maar vaker een mengsel van diverse soorten kruit, meestal verspreid over verschillende compartimenten. De samenstelling en hoeveelheid kruit is uniek voor elk stuk vuurwerk en altijd reden tot discussie. De hoeveelheid (flash)kruit en de gebruikte kwaliteit zijn veelgehoorde onderwerpen en aan strikte wetgeving onderhevig. Sinds het ingaan van het CE-keurmerk dienen importeurs op een artikel te vermelden hoeveel kruit het artikel bevat. Om de juistheid van deze labeling te toetsen en te vergelijken tussen importeurs, en om de benutting van het wettelijke maximum van 2 gram flash te bepalen, is dit onderzoek verricht. In het totaal zijn dertien soorten single shots getest, omdat dit artikel een zeer simpel product is van het meest voorkomende type 'enkelschots buis/shot tube' zoals omschreven in het Regeling Aanwijzing Consumenten- en Theatervuurwerk (RACT). Van elke soort zijn drie exemplaren open gehaald en de soorten kruit gescheiden gewogen, vaak tot op de honderdste gram nauwkeurig. Het wettelijk toelaatbare maximum van 2,2 gram flash werd in geen enkel geval gehaald of zelfs benaderd. De drie geteste single shots met het meeste flash zijn Thunderking 2.0 (1,94 gr), Binkie (1,89 gr) en Sick 6 (1,83 gr), hoewel de Thunderking 2.0 en de Sick 6 ca. 10% titanium flakes bevatten in deze massa. De single shots bevatten gemiddeld 1,45 gram stijglading (lift charge), wat 16,5% van de massa van de uitgestoten bombette is. Vrijwel zonder uitzondering bevatten alle single shots minder kruit dan op het label aangegeven is; van 8,3% overschot (Sick 6) tot 57,5% tekort (Detonator). Er ligt voor importeurs een uitdaging om de werkelijke kruitinhoud beter overeen te laten komen met de verpakking, en om een single shots te laten fabriceren die nog harder klinkt door het wettelijk toelaatbare maximum dichter te benaderen. Dit vergt nauwe samenwerking met betrouwbare fabrieken in China, die artikelen exact afvullen met vooraf overeengekomen kruitgewichten.
Inleiding
Kruit is het kernwoord bij vuurwerk. Zonder kruit geen vuurwerk. De opdrachtgever, de fabrikant, de controleur en de consument; voor iedereen staat kruit centraal in de discussies over vuurwerk. De wetgeving schrijft zeer nauwkeurig voor aan welke eisen een stuk vuurwerk moet voldoen, ten aanzien van het kruit. Er zijn eisen voor de hoeveelheid kruit, de chemische samenstelling, classificering en de verdeling van de soorten sassen. Op de diverse fora wordt vaak gediscussieerd over de kruitinhoud van bijvoorbeeld een (illegale) knaller, om daarmee de te verwachten knal in te schatten. Daar staat tegenover dat men ook vaak de kwaliteit van het gebruikte kruit aankaart, omdat een hoge kwaliteit kruit een mooier effect of een hardere knal teweeg zou brengen dan een lagere kwaliteit kruit. Hoewel dat een zeer aannemelijke verklaring is, is er geen enkel bewijs te vinden voor kwaliteitsverschillen in uitwerkingen die daadwerkelijk te wijten zijn aan kwaliteitsverschillen in het gebruikte kruit en niet in de hoeveelheid kruit. Elke Nederlandse importeur maakt gebruik van vele verschillende kleine Chinese fabriekjes, die elk hun eigen kruit mengen maar gewoonlijk gebruik maken van dezelfde grondstoffen en machines. Het lijkt mij daardoor onwaarschijnlijk dat we enorme verschillen in kruitkwaliteit kunnen verwachten, zeker binnen de belangrijkste groep: consumentenvuurwerk uit Liuyang. Verschillen tussen regio's (bijvoorbeeld China versus Malta versus Italië) zijn door het gebruik van andere grondstoffen en verschillende technieken veel waarschijnlijker een reden tot kwaliteitsverschil in kruit. Door in dit onderzoek vast te stellen wat de feitelijke verschillen zijn in kwantiteit kruit (met name flash), kunnen we de kwaliteit van het artikel (de knal) als maat voor kwaliteitsverschil in kruit gebruiken. Als twee single shots even hard knallen, maar de ene bevat slechts de helft van de hoeveelheid flash, dan moet dit flash van hogere kwaliteit zijn, tenzij er een andere reden is zoals de constructie van het artikel wat het verschil kan verklaren.
In het RACT (voorheen bekend onder het Vuurwerkbesluit) staat exact beschreven hoeveel kruit een bepaald artikel mag bevatten. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld fontijnen, vuurpijlen, romeinse kaarsen, enkelschots buizen en combinaties van deze categoriën. Hoewel er voor elke categorie andere eisen zijn, is er één vaste stelregel voor ten aanzien van de explosieve lading die een knal veroorzaakt (break of burst charge). Deze break of burst charge mag bestaan uit:
Maximaal 10 gram zwart buskruit of maximaal 4 gram nitraat/metaal of maximaal 2 gram perchloraat/metaal
In praktijk blijken vrijwel alle cakes, single shots en vuurpijlen gebruik te maken van een mengsel van perchloraat en metaal(poeder), omdat dit het meest krachtig is en de hardste knal veroorzaakt in potentie. Daarom wordt er in de volksmond vaak gepraat over 'maximaal 2 gram flash', waarbij flash de term is voor op metaalpoeder gebaseerde composities die een flits veroorzaken. Deze twee gram flash is een zeer strikte regel waarop nauwkeurig wordt toegezien en gecontroleerd. De productie van vuurwerk vindt echter in China plaats, waarbij niet de hoeveelheid kruit voor elk compartiment wordt gewogen voor het wordt toegevoegd. In plaats daarvan wordt er gebruik gemaakt van klein schepjes, om zo een schepje kruit toe te voegen aan elk compartiment, wat gelijk staat aan een constante hoeveelheid die steeds vooraf bepaald wordt. Het toevoegen van kruit blijft dus handwerk, en een zekere wisseling in de hoeveelheid kruit valt te verwachten (heeft het schepje een kop erop of niet?). Daarom heeft de Nederlandse wetgeving gesteld dat er een zekere afwijking van deze maximumnorm van 2 gram flash mag worden toegestaan. Het controleren van de kruitmassa's gebeurt in Nederland door TNO, waarbij een kleine steekproef wordt genomen uit een grote partij vuurwerk. Omdat deze steekproef toevallig net wél een kop op het schepje gehad kunnen hebben, is er een foutmarge van 10% toegestaan. Dat betekent dat een artikel gemiddeld 2,2 gram perchloraatflash mag bevatten (2 gram plus 10%) binnen de steekproef, zonder afgekeurd te worden.
Een artikel kan afgekeurd worden omdat er meer dan het wettelijke maximum aan flash in zit. Een artikel kan echter ook afgekeurd worden omdat de werkelijk kruitinhoud niet overeenkomt met wat er op het label staat. Sinds het in gaan van de CE-markering, moet de werkelijke kruitinhoud binnen een onbekend percentage overeenkomen met de hoeveelheid die op het label staat. Dat betekent dat een artikel ook afgekeurd kan worden omdat er te weinig kruit in zit. Dit wordt eveneens door TNO gekeurd, aan de hand van de 'Technische Datasheet'. Dit is een formulier wat door de importeur per artikel wordt aangeleverd aan TNO (en IenM, voormalig VROM) maar niet beschikbaar is voor de particulier. Op deze datasheet staat exact de chemische samenstelling van elke soort kruit, de verdeling tussen de compartimenten, en de massa's van het kruit in elk compartiment. De consument heeft echter geen inzicht in deze datasheet, omdat het een recept is wat onder een soort bedrijfsgeheim valt. De consument weet dus niet hoeveel gram flash er in theorie in een artikel moet zitten. Daar staat tegenover dat op elk artikel met CE-markering wél een totale hoeveelheid kruit moet staan (binnen de toegestane afwijking norm). De consequentie is dat een single shot met 10 gram kruit niet per sé harder hoeft te knallen dan een single shot met 5 gram kruit. De eerste kan wel 9 gram boeketkruit bevatten, waar de tweede dat niet heeft en er dus meer kruit over is voor de burst. Dit maakt het voor de consument onduidelijk, wanneer zij een zo hard mogelijke single shot zoeken en alleen de hoeveelheden kruit op het label vergelijken.
Bovenstaande situaties geven duidelijk aan dat er een hoop vraagstukken zijn voor de consument. Het is niet duidelijk hoe goed de 2,2 gram flash-norm wordt benut, in hoeverre het label overeenkomt met de werkelijke kruitinhoud, en wat de verschillen in kruitgebruik tussen de importeurs onderling zijn. Om dergelijke vragen te beantwoorden, is gekozen om een gestandaardiseerde test uit te voeren op het meest simpele stuk vuurwerk van de meest voorkomende categorie 'enkelschots buizen': de single shot. Dit artikel bevat alle meestgebruikte componenten (kruit voor de lift, het taileffect, het boeket en de knal), is beschikbaar in ruime mate bij alle importeurs, en is betaalbaar en toegankelijk voor iedereen. Daarom is het een ideaal artikel ter illustratie van deze test, hoewel de uitkomst naar verwachting toepasbaar zal zijn op alle andere artikelen van de categorie 'enkelschots buizen', inclusief cakeboxen.
Materiaal en methode
De single shots zijn verzameld gedurende 2010, 2011 en 2012. Deze zijn direct afkomstig van winkels en waren derhalve op de markt beschikbaar. Niet alle producten waren voorzien van een CE-markering (bv. Thunderking Rubro, productiejaar 2009), omdat dat ten tijde van productie niet noodzakelijk was. De producten zonder CE-markering hoeven niet te voldoen aan de eis dat het label binnen een marge van een bepaald percentage overeenkomt met de werkelijke inhoud. De drie exemplaren per soort zijn naar verwachting altijd afkomstig van één batch, bij voorkeur zelfs afkomstig uit één doosje. De artikelen zijn nauwkeurig open gehaald en ontmanteld. Eventuele zichtbare verontreinigingen in het kruit, zoals restjes klei of karton zijn verwijderd. Het kruit is gewogen op een digitale balans (http://dx.com/p/precision-digital-pocket-scale-100g-max-0-01g-resolution-15002) (0,01 gr resolutie), met uitzondering van de bovenste vier soorten single shots in onderstaande tabel (0,1 gr resolutie). Lont, zoals visco voor ontsteking en interne lont ter vertraging van de break, is niet meegewogen. Stars voor een boeket zijn handmatig uit het flash verwijderd. Titanium flakes, zoals zichtbaar in sommige producten als een titanium boeket, zijn niet verwijderd uit het flash. Deze flakes werden te klein bevonden om eruit te kunnen zeven en zijn dus meegewogen met het flash. Naar verwachting bedragen deze titanium flakes ca. 10% van de flash massa, omdat gangbare flashcomposities met een titanium boeket dit percentage bevatten. Single shots waarbij de titanium flakes mee zijn gewogen, zijn apart aangegeven in de resultaten. Het is onbekend of en hoe TNO de titanium flakes scheidt van het flash, of dat dit onder een sierboeket valt. De lading die is omschreven als "effect" bevat diverse soorten kruit waaronder een fluit (Whistle Thunder Queen), mijn (Sick 6) of boeket (Asian Thunder).
http://i40.tinypic.com/1zpsjrm.jpg
Het open pellen van de kartonnen bombette om zo de eindstop (rechts) te kunnen verwijderen en het flash kruit (midden) eruit te tikken. Op deze manier is de verontreiniging van het flash met klei minimaal en blijft er zeer weinig kruit achter aan de binnenzijde van de kartonnen koker.
http://i43.tinypic.com/2hdwobl.jpg
Na het compleet verwijderen van de kartonnen koker, zit aan de onderkant van de bombette bij dit voorbeeld ook een tail effect. Deze tail bestaat uit twee lagen (twee tinten grijs kruit) met daarna een stop van klei (roze/wit). Door deze stop gaat een lont, wat de uiteindelijke knal op de goede hoogte ontsteekt.
Resultaten
Van alle single shots zijn zo nauwkeurig mogelijk de kruitmassa's bepaald na het scheiden van de compartimenten. Ook de massa en afmeting van de bombette is bepaald. De meeste bombettes zijn 16 of 17 mm in diameter, maar er zijn uitzonderingen (Thundershock XL Schuurmans, 12 mm; Thunderking Lesli, 18 mm). Het gemiddelde van het gewicht van de bombette ligt op 9,44 gram (+/- standaarddeviatie van 2,16). Om deze bombette te lanceren, wordt gebruik gemaakt van een lift charge van gemiddeld 16,51% massa van de bombette (+/- SD 5,3), wat neerkomt op 1,45 gram NEM (netto explosieve massa) (+/- SD 0,34). Het andere belangrijkste component kruit in een single shot bestaat uit flash. Het is onbekend of deze composities van het type perchloraat/metaal of het type nitraat/metaal zijn. De geteste single shots bevatten gemiddeld 1,29 gram flash per stuk, maar met een grote standaarddeviatie van 0,48. Slechts twee exemplaren van de gewogen 39 bevatten meer dan de wettelijke norm van 2 gram, maar geen enkele bevatte meer dan het wettelijke maximum van 2,2 gram gemiddeld. De drie geteste single shots met het meeste flash zijn Thunderking 2.0 (1,94 gr), Binkie (1,89 gr) en Sick 6 (1,83 gr), hoewel de Thunderking 2.0 en de Sick 6 ca. 10% titanium flakes bevatten in deze massa. Wanneer we een geschat percentage van 10% aftrekken van deze twee soorten i.v.m. titanium flakes, komen we op Binkie (1,89 gr), Thunderking 2.0 (1,74 gr) en Sick 6 (1,64 gr).
Vrijwel alle soorten bevatten minder kruit dan op de verpakking is aangegeven. De enige soort die meer kruit bevat dan aangegeven, is de Sick 6 (8,33% meer). Aan het andere uiterste staan de Detonator (Vuurwerktotaal) met 57,5% minder kruit dan aangegeven, de Thunderking (big shopper, Lesli) met 41,4% minder kruit en de Thunderking Megapack (Broekhoff) met 33,9% minder kruit.
De exacte composties of chemische samenstellingen konden niet onderzocht worden. Desondanks waren er opmerkelijke zaken die verder onderzoek vergen. Zo bevatte het flash van de Thunderking (Rubro) een aandeel ijzer/staal als metaal, wat zeer ongebruikelijk is. Of dit verder invloed heeft op de knal is onbekend. Ook de aanwezigheid van een sierboeket is niet per definitie afhankelijk van de soort single shot. Zo werden er bij twee van de drie geteste exemplaren Thunder King Max (Lesli) sterren voor een sierboeket aangetroffen in het flash, maar bij het derde exemplaar niet. De Thunderking (big shopper, Lesli) had juist bij slechts één van de drie exemplaren een tweetal sterren voor een sierboeket waar de twee andere exemplaren dit niet hadden. De Whistle Thunder Queen (Katan) bevatte een opmerkelijke constructie, waarbij een plastic buisje was ingegoten in de onderste eindstop van de bombette. Deze was gedeeltelijk gevuld met 'whistle mix' kruit en mondde uit in het flash compartiment na een klein tussenschot van weer een andere laag door te hebben gebrand.
Een exact overzicht van de kruitmassa's die werden aangetroffen in elk van de 39 getestte exemplaren kan hieronder in de tabel worden aangetroffen.
Artikel
Importeur
Versie (jaar)
Bom-bette mm
Bom-bette massa
NEM Lift
NEM Tail
NEM Effect
NEM Burst
NEM label
NEM gewo-gen
NEM % tekort
% lift op bombette
Gem. flash
Asian Thunder
GBV
2010 – 7 gold
40*16
9,2
2
0
0,5
1,5
4,1
4
2,44
21,74
Asian Thunder
GBV
2010 – 8 multi
40*16
8,9
1,85
0
0,4
1,5
4,1
3,75
8,54
20,79
1,50
Asian Thunder
GBV
2010 – 5 yellow
40*16
8,9
2
0
0,75
1,5
4,1
4,25
-3,66
22,47
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,4
1,4
0,3
0,7
1,1
8
3,5
56,25
14,89
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,0
1,4
0,2
0,5
1,2
8
3,3
58,75
15,56
1,13
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,1
1,5
0,2
0,6
1,1
8
3,4
57,5
16,48
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,3
0
0,2
1,2
?
2,7
?
?
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,1
0
0,2
1,3
?
2,6
?
?
1,33
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,1
0
0,2
1,5
?
2,8
?
?
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,7
1,2
0,7
1,4
0,25
?
3,55
?
21,05
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,5
1,0
0,6
1,6
0,2
?
3,4
?
18,18
0,20
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,5
1,1
A
1,7
0,15
?
>2,95
?
20,00
Binkie
Marijn
2010
49*17
11,00
1,63
1,15
0
1,77
6
4,55
24,17
14,82
Binkie
Marijn
2010
49*17
11,78
1,65
1,05
0
2,11
6
4,81
19,83
14,01
1,89
Binkie
Marijn
2010
49*17
10,85
1,62
1,02
0
1,8
6
4,44
26,00
14,93
Thunderking
Katan
2011
47*17
11,11
2,23
0
0
1,30 B
3,8
3,53
7,11
20,07
Thunderking
Katan
2011
47*17
10,34
2,21
0
0
1,38 B
3,8
3,59
5,53
21,37
1,18
Thunderking
Katan
2011
47*17
10,79
2,09
0
0
0,86 B
3,8
2,95
22,37
19,37
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,63
1,67
0
0,11
0,83
2,7
2,61
3,33
29,66
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,81
1,65
0
0,12
0,83
2,7
2,60
3,70
28,40
0,83
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,73
1,59
0
0,2
0,82
2,7
2,61
3,33
27,75
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
8,90
1,14
0,2
0,18
0,97
4
2,49
37,75
12,81
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
8,57
1,09
0,2
0,2
1,04
4
2,53
36,75
12,72
1,08
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
A
1,28
0,2
0,2
1,23
4
2,91
27,25
?
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
11,70
1,61
0,7
0
1,91 B
5
4,22
15,60
13,76
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
10,83
1,40
0,86
0
1,87 B
5
4,13
17,40
12,93
1,94
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
11,07
1,66
1,00
0
2,03 B
5
4,69
6,20
15,00
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
8,86
1,22
0,35
5,65
1,88 B
8
9,1
-13,75
13,77
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
9,92
1,14
0,21
5,03
1,76 B
8
8,14
-1,75
11,49
1,83
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
8,86
1,45
0,34
5,13
1,84 B
8
8,76
-9,50
16,37
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,73
1,48
0
0
1,16
3,6
2,64
26,67
15,21
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,84
1,5
0
0,97
0,92
3,6
3,39
5,83
15,24
1,04
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,72
1,62
0
0,3
1,04
3,6
2,96
17,78
16,67
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,36
0,95
0,05
0
1,13
3,8
2,13
43,95
10,15
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,44
1,09
0,10
0
1,19
3,8
2,38
37,37
11,55
1,15
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,51
0,94
0,03
0,06
1,14
3,8
2,17
42,89
9,88
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,42
1,28
0,95 C
0
1,58 B
4,2
3,81
9,29
9,54
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,36
1,25
0,88 C
0
1,71 B
4,2
3,84
8,57
9,36
1,65
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,08
1,30
0,90 C
0
1,65 B
4,2
3,85
8,33
9,94
Gemiddelde
9,44
1,45
1,29
18,54
16,51
Standaard deviatie
2,16
0,34
0,48
19,19
5,30
A = niet gemeten
B = inclusief ca. 10% titanium flakes
C = ca. tweederde deel voor fluit, eenderde deel tail
Discussie
Wanneer we de single shots uitzetten van meeste flash naar minste flash, komt deze volgorde naar mijn idee heel goed overeen met de veelgehoorde "wat knalt harder" vraag. In aflopende hoeveelheid is de volgorde als volgt: Binkie, Thunderking 2.0, Sick 6, Asian Thunder, Whistle Thunder Queen, Thunderking (Rubro), Thunderking (Katan), Thunderking (big shopper, Lesli), Detonator, Thunderking Megapack (Broekhoff), Thunder King Max (Lesli), Thunderking Jumbo Box (Rubro) en tenslotte Thundershock XL (Schuurmans). Wanneer ik de topics nauwkeurig doorlees van deze single shots, dan lijken de meningen te verschillen over welke de hardste is. Het lijkt een gevecht tussen de Binkie, Thunderking 2.0, Sick 6 en Whistle Thunder Queen. Dit zijn ook in mijn onderzoek de singleshots geweest uit de top vijf met het meeste flash. Daarmee lijkt het voor mij aannemelijk dat de kwaliteit flash van consumentenvuurwerk niet zeer veel verschilt. Een Whistle Thunder Queen met 1,48 gram flash lijkt even hard te knallen als een Binkie met 1,89 gram flash. Het verschil van 0,41 gram flash is procentueel gezien behoorlijk, en kan derhalve mogelijk veroorzaakt worden door een hogere kwaliteit van het kruit. Maar het zou ook bijvoorbeeld veroorzaakt kunnen worden door een geringere stijghoogte van de bombette. Meer onderzoek is nodig naar de kwaliteit van het flash. Dit kan gedaan worden door exact gelijke hoeveelheden flash van diverse soorten single shots te ontsteken en het volume te meten. De vraag wat de beste single shots zijn, is met dit onderzoek nog niet beantwoord. Daarvoor zijn veel meer factoren dan alleen de kruitinhoud nodig. Zo is de prijs niet meegenomen in dit onderzoek, terwijl de prijs/kwaliteit verhouding essentieel is voor de consument.
Per productiejaar of batch is het zeer aannemelijk dat de hoeveelheid kruit kan verschillen. Op forums als Vuurwerkcrew lezen we al geregeld dat een product het ene jaar beter is dan het andere jaar, of een andere kleur of zelfs uitwerking heeft gekregen. Het valt daardoor te verwachten dat ook single shots niet constant in kwaliteit zijn. De hoeveelheid kruit kan in productiejaar 2013 wel afwijken van de hier getoonde hoeveelheden. Dat betekent ook dat producten die hier zijn weergegeven en de wettelijke normen t.a.v. kruitmassa's en labeling overschrijden, niet automatisch afgekeurd hoeven te worden in het nieuwe boekjaar. Dit hangt ook samen met het feit dat sommige producten (met name de artikelen met productiejaar 2009 en 2010) geen CE-markering bevatten en derhalve niet aan de huidige labelingseisen hoeven te voldoen.
Ik wil iedereen bedanken die mee geholpen heeft aan dit onderzoek, bijvoorbeeld door het sponsoren van single shots.
DISCLAIMER
Het uit elkaar halen van vuurwerk is bij wet verboden en dus strafbaar! Het is gevaarlijk en het onzorgvuldig hanteren van kruit kan leiden tot spontane ontbranding. Voorkom statische elektriciteit en gebruik geen stalen gereedschap. Meng nooit verschillende soorten kruit, zeker geen flash!
Samenvatting
Kruit of sas is de basiscomponent waardoor een artikel de stempel ´vuurwerk´ mag dragen. Elk soort vuurwerk bevat ten minste één soort kruit, maar vaker een mengsel van diverse soorten kruit, meestal verspreid over verschillende compartimenten. De samenstelling en hoeveelheid kruit is uniek voor elk stuk vuurwerk en altijd reden tot discussie. De hoeveelheid (flash)kruit en de gebruikte kwaliteit zijn veelgehoorde onderwerpen en aan strikte wetgeving onderhevig. Sinds het ingaan van het CE-keurmerk dienen importeurs op een artikel te vermelden hoeveel kruit het artikel bevat. Om de juistheid van deze labeling te toetsen en te vergelijken tussen importeurs, en om de benutting van het wettelijke maximum van 2 gram flash te bepalen, is dit onderzoek verricht. In het totaal zijn dertien soorten single shots getest, omdat dit artikel een zeer simpel product is van het meest voorkomende type 'enkelschots buis/shot tube' zoals omschreven in het Regeling Aanwijzing Consumenten- en Theatervuurwerk (RACT). Van elke soort zijn drie exemplaren open gehaald en de soorten kruit gescheiden gewogen, vaak tot op de honderdste gram nauwkeurig. Het wettelijk toelaatbare maximum van 2,2 gram flash werd in geen enkel geval gehaald of zelfs benaderd. De drie geteste single shots met het meeste flash zijn Thunderking 2.0 (1,94 gr), Binkie (1,89 gr) en Sick 6 (1,83 gr), hoewel de Thunderking 2.0 en de Sick 6 ca. 10% titanium flakes bevatten in deze massa. De single shots bevatten gemiddeld 1,45 gram stijglading (lift charge), wat 16,5% van de massa van de uitgestoten bombette is. Vrijwel zonder uitzondering bevatten alle single shots minder kruit dan op het label aangegeven is; van 8,3% overschot (Sick 6) tot 57,5% tekort (Detonator). Er ligt voor importeurs een uitdaging om de werkelijke kruitinhoud beter overeen te laten komen met de verpakking, en om een single shots te laten fabriceren die nog harder klinkt door het wettelijk toelaatbare maximum dichter te benaderen. Dit vergt nauwe samenwerking met betrouwbare fabrieken in China, die artikelen exact afvullen met vooraf overeengekomen kruitgewichten.
Inleiding
Kruit is het kernwoord bij vuurwerk. Zonder kruit geen vuurwerk. De opdrachtgever, de fabrikant, de controleur en de consument; voor iedereen staat kruit centraal in de discussies over vuurwerk. De wetgeving schrijft zeer nauwkeurig voor aan welke eisen een stuk vuurwerk moet voldoen, ten aanzien van het kruit. Er zijn eisen voor de hoeveelheid kruit, de chemische samenstelling, classificering en de verdeling van de soorten sassen. Op de diverse fora wordt vaak gediscussieerd over de kruitinhoud van bijvoorbeeld een (illegale) knaller, om daarmee de te verwachten knal in te schatten. Daar staat tegenover dat men ook vaak de kwaliteit van het gebruikte kruit aankaart, omdat een hoge kwaliteit kruit een mooier effect of een hardere knal teweeg zou brengen dan een lagere kwaliteit kruit. Hoewel dat een zeer aannemelijke verklaring is, is er geen enkel bewijs te vinden voor kwaliteitsverschillen in uitwerkingen die daadwerkelijk te wijten zijn aan kwaliteitsverschillen in het gebruikte kruit en niet in de hoeveelheid kruit. Elke Nederlandse importeur maakt gebruik van vele verschillende kleine Chinese fabriekjes, die elk hun eigen kruit mengen maar gewoonlijk gebruik maken van dezelfde grondstoffen en machines. Het lijkt mij daardoor onwaarschijnlijk dat we enorme verschillen in kruitkwaliteit kunnen verwachten, zeker binnen de belangrijkste groep: consumentenvuurwerk uit Liuyang. Verschillen tussen regio's (bijvoorbeeld China versus Malta versus Italië) zijn door het gebruik van andere grondstoffen en verschillende technieken veel waarschijnlijker een reden tot kwaliteitsverschil in kruit. Door in dit onderzoek vast te stellen wat de feitelijke verschillen zijn in kwantiteit kruit (met name flash), kunnen we de kwaliteit van het artikel (de knal) als maat voor kwaliteitsverschil in kruit gebruiken. Als twee single shots even hard knallen, maar de ene bevat slechts de helft van de hoeveelheid flash, dan moet dit flash van hogere kwaliteit zijn, tenzij er een andere reden is zoals de constructie van het artikel wat het verschil kan verklaren.
In het RACT (voorheen bekend onder het Vuurwerkbesluit) staat exact beschreven hoeveel kruit een bepaald artikel mag bevatten. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld fontijnen, vuurpijlen, romeinse kaarsen, enkelschots buizen en combinaties van deze categoriën. Hoewel er voor elke categorie andere eisen zijn, is er één vaste stelregel voor ten aanzien van de explosieve lading die een knal veroorzaakt (break of burst charge). Deze break of burst charge mag bestaan uit:
Maximaal 10 gram zwart buskruit of maximaal 4 gram nitraat/metaal of maximaal 2 gram perchloraat/metaal
In praktijk blijken vrijwel alle cakes, single shots en vuurpijlen gebruik te maken van een mengsel van perchloraat en metaal(poeder), omdat dit het meest krachtig is en de hardste knal veroorzaakt in potentie. Daarom wordt er in de volksmond vaak gepraat over 'maximaal 2 gram flash', waarbij flash de term is voor op metaalpoeder gebaseerde composities die een flits veroorzaken. Deze twee gram flash is een zeer strikte regel waarop nauwkeurig wordt toegezien en gecontroleerd. De productie van vuurwerk vindt echter in China plaats, waarbij niet de hoeveelheid kruit voor elk compartiment wordt gewogen voor het wordt toegevoegd. In plaats daarvan wordt er gebruik gemaakt van klein schepjes, om zo een schepje kruit toe te voegen aan elk compartiment, wat gelijk staat aan een constante hoeveelheid die steeds vooraf bepaald wordt. Het toevoegen van kruit blijft dus handwerk, en een zekere wisseling in de hoeveelheid kruit valt te verwachten (heeft het schepje een kop erop of niet?). Daarom heeft de Nederlandse wetgeving gesteld dat er een zekere afwijking van deze maximumnorm van 2 gram flash mag worden toegestaan. Het controleren van de kruitmassa's gebeurt in Nederland door TNO, waarbij een kleine steekproef wordt genomen uit een grote partij vuurwerk. Omdat deze steekproef toevallig net wél een kop op het schepje gehad kunnen hebben, is er een foutmarge van 10% toegestaan. Dat betekent dat een artikel gemiddeld 2,2 gram perchloraatflash mag bevatten (2 gram plus 10%) binnen de steekproef, zonder afgekeurd te worden.
Een artikel kan afgekeurd worden omdat er meer dan het wettelijke maximum aan flash in zit. Een artikel kan echter ook afgekeurd worden omdat de werkelijk kruitinhoud niet overeenkomt met wat er op het label staat. Sinds het in gaan van de CE-markering, moet de werkelijke kruitinhoud binnen een onbekend percentage overeenkomen met de hoeveelheid die op het label staat. Dat betekent dat een artikel ook afgekeurd kan worden omdat er te weinig kruit in zit. Dit wordt eveneens door TNO gekeurd, aan de hand van de 'Technische Datasheet'. Dit is een formulier wat door de importeur per artikel wordt aangeleverd aan TNO (en IenM, voormalig VROM) maar niet beschikbaar is voor de particulier. Op deze datasheet staat exact de chemische samenstelling van elke soort kruit, de verdeling tussen de compartimenten, en de massa's van het kruit in elk compartiment. De consument heeft echter geen inzicht in deze datasheet, omdat het een recept is wat onder een soort bedrijfsgeheim valt. De consument weet dus niet hoeveel gram flash er in theorie in een artikel moet zitten. Daar staat tegenover dat op elk artikel met CE-markering wél een totale hoeveelheid kruit moet staan (binnen de toegestane afwijking norm). De consequentie is dat een single shot met 10 gram kruit niet per sé harder hoeft te knallen dan een single shot met 5 gram kruit. De eerste kan wel 9 gram boeketkruit bevatten, waar de tweede dat niet heeft en er dus meer kruit over is voor de burst. Dit maakt het voor de consument onduidelijk, wanneer zij een zo hard mogelijke single shot zoeken en alleen de hoeveelheden kruit op het label vergelijken.
Bovenstaande situaties geven duidelijk aan dat er een hoop vraagstukken zijn voor de consument. Het is niet duidelijk hoe goed de 2,2 gram flash-norm wordt benut, in hoeverre het label overeenkomt met de werkelijke kruitinhoud, en wat de verschillen in kruitgebruik tussen de importeurs onderling zijn. Om dergelijke vragen te beantwoorden, is gekozen om een gestandaardiseerde test uit te voeren op het meest simpele stuk vuurwerk van de meest voorkomende categorie 'enkelschots buizen': de single shot. Dit artikel bevat alle meestgebruikte componenten (kruit voor de lift, het taileffect, het boeket en de knal), is beschikbaar in ruime mate bij alle importeurs, en is betaalbaar en toegankelijk voor iedereen. Daarom is het een ideaal artikel ter illustratie van deze test, hoewel de uitkomst naar verwachting toepasbaar zal zijn op alle andere artikelen van de categorie 'enkelschots buizen', inclusief cakeboxen.
Materiaal en methode
De single shots zijn verzameld gedurende 2010, 2011 en 2012. Deze zijn direct afkomstig van winkels en waren derhalve op de markt beschikbaar. Niet alle producten waren voorzien van een CE-markering (bv. Thunderking Rubro, productiejaar 2009), omdat dat ten tijde van productie niet noodzakelijk was. De producten zonder CE-markering hoeven niet te voldoen aan de eis dat het label binnen een marge van een bepaald percentage overeenkomt met de werkelijke inhoud. De drie exemplaren per soort zijn naar verwachting altijd afkomstig van één batch, bij voorkeur zelfs afkomstig uit één doosje. De artikelen zijn nauwkeurig open gehaald en ontmanteld. Eventuele zichtbare verontreinigingen in het kruit, zoals restjes klei of karton zijn verwijderd. Het kruit is gewogen op een digitale balans (http://dx.com/p/precision-digital-pocket-scale-100g-max-0-01g-resolution-15002) (0,01 gr resolutie), met uitzondering van de bovenste vier soorten single shots in onderstaande tabel (0,1 gr resolutie). Lont, zoals visco voor ontsteking en interne lont ter vertraging van de break, is niet meegewogen. Stars voor een boeket zijn handmatig uit het flash verwijderd. Titanium flakes, zoals zichtbaar in sommige producten als een titanium boeket, zijn niet verwijderd uit het flash. Deze flakes werden te klein bevonden om eruit te kunnen zeven en zijn dus meegewogen met het flash. Naar verwachting bedragen deze titanium flakes ca. 10% van de flash massa, omdat gangbare flashcomposities met een titanium boeket dit percentage bevatten. Single shots waarbij de titanium flakes mee zijn gewogen, zijn apart aangegeven in de resultaten. Het is onbekend of en hoe TNO de titanium flakes scheidt van het flash, of dat dit onder een sierboeket valt. De lading die is omschreven als "effect" bevat diverse soorten kruit waaronder een fluit (Whistle Thunder Queen), mijn (Sick 6) of boeket (Asian Thunder).
http://i40.tinypic.com/1zpsjrm.jpg
Het open pellen van de kartonnen bombette om zo de eindstop (rechts) te kunnen verwijderen en het flash kruit (midden) eruit te tikken. Op deze manier is de verontreiniging van het flash met klei minimaal en blijft er zeer weinig kruit achter aan de binnenzijde van de kartonnen koker.
http://i43.tinypic.com/2hdwobl.jpg
Na het compleet verwijderen van de kartonnen koker, zit aan de onderkant van de bombette bij dit voorbeeld ook een tail effect. Deze tail bestaat uit twee lagen (twee tinten grijs kruit) met daarna een stop van klei (roze/wit). Door deze stop gaat een lont, wat de uiteindelijke knal op de goede hoogte ontsteekt.
Resultaten
Van alle single shots zijn zo nauwkeurig mogelijk de kruitmassa's bepaald na het scheiden van de compartimenten. Ook de massa en afmeting van de bombette is bepaald. De meeste bombettes zijn 16 of 17 mm in diameter, maar er zijn uitzonderingen (Thundershock XL Schuurmans, 12 mm; Thunderking Lesli, 18 mm). Het gemiddelde van het gewicht van de bombette ligt op 9,44 gram (+/- standaarddeviatie van 2,16). Om deze bombette te lanceren, wordt gebruik gemaakt van een lift charge van gemiddeld 16,51% massa van de bombette (+/- SD 5,3), wat neerkomt op 1,45 gram NEM (netto explosieve massa) (+/- SD 0,34). Het andere belangrijkste component kruit in een single shot bestaat uit flash. Het is onbekend of deze composities van het type perchloraat/metaal of het type nitraat/metaal zijn. De geteste single shots bevatten gemiddeld 1,29 gram flash per stuk, maar met een grote standaarddeviatie van 0,48. Slechts twee exemplaren van de gewogen 39 bevatten meer dan de wettelijke norm van 2 gram, maar geen enkele bevatte meer dan het wettelijke maximum van 2,2 gram gemiddeld. De drie geteste single shots met het meeste flash zijn Thunderking 2.0 (1,94 gr), Binkie (1,89 gr) en Sick 6 (1,83 gr), hoewel de Thunderking 2.0 en de Sick 6 ca. 10% titanium flakes bevatten in deze massa. Wanneer we een geschat percentage van 10% aftrekken van deze twee soorten i.v.m. titanium flakes, komen we op Binkie (1,89 gr), Thunderking 2.0 (1,74 gr) en Sick 6 (1,64 gr).
Vrijwel alle soorten bevatten minder kruit dan op de verpakking is aangegeven. De enige soort die meer kruit bevat dan aangegeven, is de Sick 6 (8,33% meer). Aan het andere uiterste staan de Detonator (Vuurwerktotaal) met 57,5% minder kruit dan aangegeven, de Thunderking (big shopper, Lesli) met 41,4% minder kruit en de Thunderking Megapack (Broekhoff) met 33,9% minder kruit.
De exacte composties of chemische samenstellingen konden niet onderzocht worden. Desondanks waren er opmerkelijke zaken die verder onderzoek vergen. Zo bevatte het flash van de Thunderking (Rubro) een aandeel ijzer/staal als metaal, wat zeer ongebruikelijk is. Of dit verder invloed heeft op de knal is onbekend. Ook de aanwezigheid van een sierboeket is niet per definitie afhankelijk van de soort single shot. Zo werden er bij twee van de drie geteste exemplaren Thunder King Max (Lesli) sterren voor een sierboeket aangetroffen in het flash, maar bij het derde exemplaar niet. De Thunderking (big shopper, Lesli) had juist bij slechts één van de drie exemplaren een tweetal sterren voor een sierboeket waar de twee andere exemplaren dit niet hadden. De Whistle Thunder Queen (Katan) bevatte een opmerkelijke constructie, waarbij een plastic buisje was ingegoten in de onderste eindstop van de bombette. Deze was gedeeltelijk gevuld met 'whistle mix' kruit en mondde uit in het flash compartiment na een klein tussenschot van weer een andere laag door te hebben gebrand.
Een exact overzicht van de kruitmassa's die werden aangetroffen in elk van de 39 getestte exemplaren kan hieronder in de tabel worden aangetroffen.
Artikel
Importeur
Versie (jaar)
Bom-bette mm
Bom-bette massa
NEM Lift
NEM Tail
NEM Effect
NEM Burst
NEM label
NEM gewo-gen
NEM % tekort
% lift op bombette
Gem. flash
Asian Thunder
GBV
2010 – 7 gold
40*16
9,2
2
0
0,5
1,5
4,1
4
2,44
21,74
Asian Thunder
GBV
2010 – 8 multi
40*16
8,9
1,85
0
0,4
1,5
4,1
3,75
8,54
20,79
1,50
Asian Thunder
GBV
2010 – 5 yellow
40*16
8,9
2
0
0,75
1,5
4,1
4,25
-3,66
22,47
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,4
1,4
0,3
0,7
1,1
8
3,5
56,25
14,89
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,0
1,4
0,2
0,5
1,2
8
3,3
58,75
15,56
1,13
Detonator
VWT(/GBV)
2010
37*16
9,1
1,5
0,2
0,6
1,1
8
3,4
57,5
16,48
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,3
0
0,2
1,2
?
2,7
?
?
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,1
0
0,2
1,3
?
2,6
?
?
1,33
Thunderking
Rubro
2009
A
A
1,1
0
0,2
1,5
?
2,8
?
?
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,7
1,2
0,7
1,4
0,25
?
3,55
?
21,05
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,5
1,0
0,6
1,6
0,2
?
3,4
?
18,18
0,20
Thundershock XL
Schuurmans
2010(?)
40*12
5,5
1,1
A
1,7
0,15
?
>2,95
?
20,00
Binkie
Marijn
2010
49*17
11,00
1,63
1,15
0
1,77
6
4,55
24,17
14,82
Binkie
Marijn
2010
49*17
11,78
1,65
1,05
0
2,11
6
4,81
19,83
14,01
1,89
Binkie
Marijn
2010
49*17
10,85
1,62
1,02
0
1,8
6
4,44
26,00
14,93
Thunderking
Katan
2011
47*17
11,11
2,23
0
0
1,30 B
3,8
3,53
7,11
20,07
Thunderking
Katan
2011
47*17
10,34
2,21
0
0
1,38 B
3,8
3,59
5,53
21,37
1,18
Thunderking
Katan
2011
47*17
10,79
2,09
0
0
0,86 B
3,8
2,95
22,37
19,37
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,63
1,67
0
0,11
0,83
2,7
2,61
3,33
29,66
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,81
1,65
0
0,12
0,83
2,7
2,60
3,70
28,40
0,83
Thunderking Jumbo Box
Rubro
2011
39*13
5,73
1,59
0
0,2
0,82
2,7
2,61
3,33
27,75
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
8,90
1,14
0,2
0,18
0,97
4
2,49
37,75
12,81
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
8,57
1,09
0,2
0,2
1,04
4
2,53
36,75
12,72
1,08
Thunderking Megapack
Broekhoff
2011
39*15
A
1,28
0,2
0,2
1,23
4
2,91
27,25
?
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
11,70
1,61
0,7
0
1,91 B
5
4,22
15,60
13,76
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
10,83
1,40
0,86
0
1,87 B
5
4,13
17,40
12,93
1,94
Thunderking 2.0
Broekhoff
2012
47*16
11,07
1,66
1,00
0
2,03 B
5
4,69
6,20
15,00
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
8,86
1,22
0,35
5,65
1,88 B
8
9,1
-13,75
13,77
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
9,92
1,14
0,21
5,03
1,76 B
8
8,14
-1,75
11,49
1,83
Sick 6
Vuurwerktotaal
2012
38*16
8,86
1,45
0,34
5,13
1,84 B
8
8,76
-9,50
16,37
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,73
1,48
0
0
1,16
3,6
2,64
26,67
15,21
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,84
1,5
0
0,97
0,92
3,6
3,39
5,83
15,24
1,04
Thunder King Max
Lesli
2012
39*17
9,72
1,62
0
0,3
1,04
3,6
2,96
17,78
16,67
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,36
0,95
0,05
0
1,13
3,8
2,13
43,95
10,15
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,44
1,09
0,10
0
1,19
3,8
2,38
37,37
11,55
1,15
Thunderking
Lesli
2012
38*18
9,51
0,94
0,03
0,06
1,14
3,8
2,17
42,89
9,88
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,42
1,28
0,95 C
0
1,58 B
4,2
3,81
9,29
9,54
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,36
1,25
0,88 C
0
1,71 B
4,2
3,84
8,57
9,36
1,65
Whistle Thunder Queen
Katan
2012(?)
58*17
13,08
1,30
0,90 C
0
1,65 B
4,2
3,85
8,33
9,94
Gemiddelde
9,44
1,45
1,29
18,54
16,51
Standaard deviatie
2,16
0,34
0,48
19,19
5,30
A = niet gemeten
B = inclusief ca. 10% titanium flakes
C = ca. tweederde deel voor fluit, eenderde deel tail
Discussie
Wanneer we de single shots uitzetten van meeste flash naar minste flash, komt deze volgorde naar mijn idee heel goed overeen met de veelgehoorde "wat knalt harder" vraag. In aflopende hoeveelheid is de volgorde als volgt: Binkie, Thunderking 2.0, Sick 6, Asian Thunder, Whistle Thunder Queen, Thunderking (Rubro), Thunderking (Katan), Thunderking (big shopper, Lesli), Detonator, Thunderking Megapack (Broekhoff), Thunder King Max (Lesli), Thunderking Jumbo Box (Rubro) en tenslotte Thundershock XL (Schuurmans). Wanneer ik de topics nauwkeurig doorlees van deze single shots, dan lijken de meningen te verschillen over welke de hardste is. Het lijkt een gevecht tussen de Binkie, Thunderking 2.0, Sick 6 en Whistle Thunder Queen. Dit zijn ook in mijn onderzoek de singleshots geweest uit de top vijf met het meeste flash. Daarmee lijkt het voor mij aannemelijk dat de kwaliteit flash van consumentenvuurwerk niet zeer veel verschilt. Een Whistle Thunder Queen met 1,48 gram flash lijkt even hard te knallen als een Binkie met 1,89 gram flash. Het verschil van 0,41 gram flash is procentueel gezien behoorlijk, en kan derhalve mogelijk veroorzaakt worden door een hogere kwaliteit van het kruit. Maar het zou ook bijvoorbeeld veroorzaakt kunnen worden door een geringere stijghoogte van de bombette. Meer onderzoek is nodig naar de kwaliteit van het flash. Dit kan gedaan worden door exact gelijke hoeveelheden flash van diverse soorten single shots te ontsteken en het volume te meten. De vraag wat de beste single shots zijn, is met dit onderzoek nog niet beantwoord. Daarvoor zijn veel meer factoren dan alleen de kruitinhoud nodig. Zo is de prijs niet meegenomen in dit onderzoek, terwijl de prijs/kwaliteit verhouding essentieel is voor de consument.
Per productiejaar of batch is het zeer aannemelijk dat de hoeveelheid kruit kan verschillen. Op forums als Vuurwerkcrew lezen we al geregeld dat een product het ene jaar beter is dan het andere jaar, of een andere kleur of zelfs uitwerking heeft gekregen. Het valt daardoor te verwachten dat ook single shots niet constant in kwaliteit zijn. De hoeveelheid kruit kan in productiejaar 2013 wel afwijken van de hier getoonde hoeveelheden. Dat betekent ook dat producten die hier zijn weergegeven en de wettelijke normen t.a.v. kruitmassa's en labeling overschrijden, niet automatisch afgekeurd hoeven te worden in het nieuwe boekjaar. Dit hangt ook samen met het feit dat sommige producten (met name de artikelen met productiejaar 2009 en 2010) geen CE-markering bevatten en derhalve niet aan de huidige labelingseisen hoeven te voldoen.
Ik wil iedereen bedanken die mee geholpen heeft aan dit onderzoek, bijvoorbeeld door het sponsoren van single shots.
DISCLAIMER
Het uit elkaar halen van vuurwerk is bij wet verboden en dus strafbaar! Het is gevaarlijk en het onzorgvuldig hanteren van kruit kan leiden tot spontane ontbranding. Voorkom statische elektriciteit en gebruik geen stalen gereedschap. Meng nooit verschillende soorten kruit, zeker geen flash!